غیبت کبری

غیبت کبرا (غایب شدن بزرگ یا طولانی)، به معنای دوران زندگی مخفی امام دوازدهم شیعیان است که از سال ۳۲۹ ه.ق آغاز شده و تاکنون ادامه دارد. این دوران بلافاصله بعد از دوره غیبت صغرا و با وفات چهارمین نائب خاص امام زمان، آغاز می‌شود. ویژگی این دوران عدم امکان ارتباط با امام زمان است. در عصر غیبت کبرا شیعیان وظیفه دارند برای حل مسائل دینی به فقهای شیعه مراجعه کنند.

آغاز غیبت کبرا

امام مهدی (ع) از آغاز امامت خود در سال ۲۶۰ ه.ق ارتباط خود با شیعیان را محدود به ارتباط از طریق نمایندگان خاص خود کرده‌ بود. آخرین نائب خاص، علی بن محمد سمری بود که در پانزدهم شعبان ۳۲۹/ پانزدهم ماه مه ۹۴۱ درگذشت.

یک هفته قبل از درگذشت او این توقیع از سوی امام دوازدهم خطاب به او صادر شد:

«‌ای علی بن محمد سمری! خداوند به برادرانت در رابطه با شما (یعنی در مرگ شما) اجر عنایت فرماید، چون در واقع شش روز دیگر وفات خواهی کرد. خود را مهیا کن و هیچ‏کس را به جانشینی خویش پس از مرگ منصوب منما. زیرا اکنون غیبت دوم آغاز شده است، و ظهوری نخواهد بود تا زمانی که خداوند اجازه فرماید، و آن پس از مدتی طولانی خواهد بود که قلب‌ها قسی شده و جهان از بی‌‏عدالتی مشحون شده است. و در این مدت کسانی بسوی هواداران (شیعیان) من آیند و مدعی شوند که مرا رؤیت کرده‌اند، لکن آگاه باش، هر کس قبل از قیام سفیانی و صیحه آسمانی ادعای رؤیت مرا کند افترازننده و دروغ‌گو است‌»

شش روز پس از صدور این توقیع، وکلای اصلی بر بستر مرگ سفیر چهارم جمع شدند و از او پرسیدند چه کسی جانشینی او را عهده‏ دار خواهد شد. سمری پاسخ داد «‌امر امر خداست و او ابلاغ خواهد فرمود‌» (لله امر هو بالغه) پس از درگذشت سمری ارتباط از طریق نواب خاصه هم خاتمه یافت و غیبت وارد مرحله‌ای جدید شد. این دوره از غیبت در منابع متأخر، غیبت کبری نامیده شده است.

اکثر منابع شیعی سال وفات نایب چهارم را سال ۳۲۹ه‍.ق. می‌دانند، ولی‏ شیخ صدوق و فضل بن حسن طبرسی آن را در سال ۳۱۸ه‍.ق. ثبت کرده‌اند.

نقش امام در دوران غیبت کبرا

بنابر باورهای شیعه، هرچند امام معصوم در غیبت است، اما جهان و موجوداتش از فیض وجود او همواره بهره‌مندند و در واقع، جهان برای وجود خویش نیازمند وجود امام منصوب از سوی خداوند است و امام نه تنها ولایت تشریعی دارد بلکه به لحاظ تکوینی نیز بر جهان ولایت دارد.بدین رو، برخی از منابع مهم روایی شیعه، بابی با عنوان «انَّ الْأَئِمَّةَ هُمْ أَرْكَانُ الْأَرْضِ»(امامان ارکان زمین‌اند)گشوده‌اند.

در دوران غیبت امام، بيان احكام دين و حقايق آيين و راهنمائى مردم امکان ندارد؛ زيرا مردم هیچ‌گونه دسترسی به امام غائب ندارند. به گفته علامه طباطبایی در اعتقاد شیعیان وظيفه امام تنها بيان صورى معارف و راهنمايى ظاهرى مردم نيست و امام چنانكه وظيفه راهنمائى صوری مردم، ولايت و رهبرى باطنى اعمال را نیز به عهده دارد و اوست كه حيات معنوى مردم را تنظيم مى كند و حقايق اعمال را به سوى خدا سوق مى دهد. بديهى است كه حضور و غيبت جسمانى امام در اين باب تأثيرى ندارد و امام از راه باطن به نفوس و ارواح مردم اشراف و اتصال دارد، اگرچه از چشم جسمانى ايشان مستور است و وجودش پيوسته لازم است اگرچه موقع ظهور و اصلاح جهانی‌اش تا كنون نرسيده است.

دیدار با امام در دروان غیبت

الگو:اصلی بر اساس توقیع آخر امام زمان خطاب به علی بن محمد سمری اگر کسی قبل از سفیانی و صیحه آسمانی مدعی مشاهده امام شود دروغ‌گوست. این تعبیر زمینه‌ساز گفتگو‌هایی در بین شیعیان درباره امکان و عدم امکان دیدار با امام زمان (ع) شده است.

ملاقان کنندگان

در منابع مختلف شیعی‌ داستانهای متعددی مبنی بر ملاقات با امام زمان (ع) نقل شده است. مشهورترین این داستان‌ها در بین شیعیان داستان ملاقات علامه حلی، سید بحر العلوم، اسماعیل هرقلی، حاج علی بغدادی و علی بن ابراهیم بن مهزیار است. این داستان‌ها در بحار الانوار و مفاتیح الجنان و نیز بسیاری از کتاب‌های مربوط به امام زمان هم‌چون نجم ثاقب نقل شده‌اند.

نیابت عامه

الگو:اصلی امام مهدی(عج) پس از وفات چهارمين نایب خاص خویش در سال ۳۲۹ق. نائب ديگرى منصوب نکرد و بدین سان، تمام ارتباطات مستقيم آن حضرت با مردم و دوران وكالت از امام مهدی، خاتمه یافت. بنابر روایات نقل شده درباره دوران غیبت، از جمله روایتی از امام مهدی که شیعیان را مامور به رجوع به فقها در امور دین و دنیا می‌کند، در این دوران، در دوران علما و فقها نیابت عامه آن حضرت را بر عهده گرفتند. قید «عام» در برابر خاص است و مراد این است که دیگر هیچ فرد خاصی نیابت مشخصی از امام مهدی ندارد؛ بلکه فقهای واجدِ شرایط ذکر شده در روایت، به صورت عام از آن حضرت نیابت می‌کنند.