اسلام

اسلام، آخرین دین از ادیان ابراهیمی و الهی است که به تصریح قرآن و روایات، بعد از آن دینی نخواهد آمد. نقطه آغازین این دین، سال ۶۱۰ میلادی در شهر مکه واقع در شبه جزیره عربستان است. پیام‌آور این دین حضرت محمد(ص) است که خاتم پیامبران لقب یافته است. کتاب مقدس و آسمانی اسلام، قرآن و قبله‌گاه مسلمانان خانه کعبه در شهر مکه است. توسعه روزافزون اسلام پس از هجرت پیامبر اسلام به شهر مدینه آغاز شد.

آموزه‌های اسلام در سه دسته کلی عقاید، احکام و اخلاق جای می‌گیرند. مهم‌ترین رکن اعتقادی آن توحید و اساسی‌ترین عمل عبادی آن نماز است.

در دین اسلام دو مذهب عمده و اصلی شیعه و اهل سنت وجود دارد که هر یک از این دو مذهب نیز به فرقه‌های متعدد تقسیم‌ شده‌اند. مهم‌ترین اختلاف بین این مذاهب و فرقه‌ها بحث امامت یا جانشینی پیامبر اسلام است.

معرفی اجمالی

در تقسیم‌بندی ادیان، اسلام یکی از ادیان الهی، توحیدی و ابراهیمی است. مسلمانان معتقد به خدای یگانه هستند. پیامبر دین اسلام، حضرت محمد بن عبدالله(ص) است که از سوی خداوند مأمور به ابلاغ پیام الهی یا وحی به مردم شده است. کتاب قرآن، حاوی وحی الهی به حضرت محمد(ص) است.

نقطه آغاز اسلام از شهر مکه در شبه جزیزه عربستان است. خانه کعبه در شهر مکه قبله مسمانان است و مسلمانان به سوی آن نماز می‌گزارند. نماز مهم‌ترین عمل عبادی مسلمانان است. بر مسلمانانی که توانایی مالی و جانی داشته باشند واجب است که دست کم یک بار برای عمل عبادی حج به مکه سفر کنند.

کلمه اسلام

واژه اسلام از ماده «س- ل- م» به معنای صحت و عافیت و دوری از هرگونه عیب و نقص و فساد است و به معانی انقیاد، اطاعت کلی و بی‌قید و شرط و تسلیم محض بودن، اذعان به حکم الهی و اخلاص در عبادت به کار رفته است.

اصطلاح اسلام در میان عرب‌های ساکن عربستان و قبل از دوران اسلام به طور کلی به معنای ترک کردن و دست کشیدن بوده است و عربها هنگامی فعل «اَسْلَمَ» را به کار می‌بردند که شخص از چیزی که برای او بسیار عزیز و گرانبها بود دست می‌کشید و آن را به دیگری که خواستار آن بود وا می‌گذاشت و در صورتی که آن چیز خودِ شخصِ وی باشد که گرانبهاترین موجودی انسان است، در این حالت اسلام به معنای اطاعت کلی و بی‌­قید و شرط و تسلیم محض بودن است.

به گفته سید حسین نصر مسلمان کسی است که با انتخاب خود پذیرفته است که اراده‌اش را مطیع اراده الهی سازد. به گفته علامه طباطبایی علت نامگذاری این دین به اسلام این است که در این دین بنده تسلیم اراده خدای سبحان است.

کلمه اسلام در قرآن به کار رفته است و بنابر برخی آیات قرآن هر دینی به جز اسلام غیرمقبول است و بعد از آمدن اسلام، تنها دین معتبر نزد خداوند اسلام است. سخنان بسیاری نیز از پیامبر اسلام نقل شده که از دین خود به نام اسلام و از پیروان خود با عنوان مسلمان(مسلم) یاد کرده است.

مسلمان و مؤمن

هر فرد با گفتن دو جمله «اشهد ان لااله الا الله» و «اشهد ان محمدا رسول الله» وارد دین اسلام می‌شود. ذکر این جملات در واقع شهادت دادن به یگانگی خداوند و رسالت پیامبر اسلام(ص) است. بدون این کار فرد از دایره اسلام خارج است و کافر محسوب می‌شود.

این تعریف از مسلمان بیان نخستین مرتبه از پذیرش اسلام است. در این مرحله حتی ممکن است بین باور قلبی فرد با آنچه در زبان می‌گوید تفاوت وجود داشته باشد. به این معنا که اسلام آوردن مرحله ابتدایی و ظاهری در پذیرش شریعت خاتم به وسیله اظهار شهادتین است اما ایمان علاوه بر این، مستلزم اعتقاد قلبی و باطنی است. اسلام آوردن، پذیرش و اطاعت زبانی و جوارحی است خواه همراه با اعتقاد قلبی باشد و خواه نه؛ اما ایمان انقیاد توأم با اعتقاد قلبی است.

عالمان دینی امامیه و گروهی از متکلمان اهل سنت با استناد به آیات قرآن به تغایر مفهومی این دو قائل شده­اند. باقلانی از آیه۱۴ سوره حجرات چنین نتیجه می­گیرد که اسلام نسبت به ایمان عام­تر است و جایگاه ایمان قلب است چنانکه جایگاه اسلام جوارح است. به بیان دیگر اسلام امری است ظاهری ولی ایمان امری است قلبی و باطنی. علامه طباطبایی افزون بر آیه ۱۴ سوره حجرات، آیه ۳۵ احزاب را که وصف «مؤمنین و مؤمنات» را از عنوان «مسلمین و مسلمات» تفکیک کرده دلیل محکمی بر تغایر این دو وصف قلمداد می‌کند. البته خوارج و بعدها معتزله چنین باور داشتند که اسلام و ایمان وحدت مفهومی دارند.

در برخی آیات قرآن، اسلام و ایمان به گونه‌ای آمده که بیانگر نوعی یگانگی میان آن دو است؛ اما چنان که برخی متکلمان اشعری گفته‌اند مضمون این آیات می‌تواند تنها ناظر به وحدت مصداقی اسلام و ایمان باشد و لزوماً تساوی مفهومی را نمی‌رساند.

پیامبر اسلام

بنیان‌گذار دین اسلام حضرت محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب است. بر اساس متون اسلامی او آخرین فرستاده خداوند به سوی انسان‌هاست. مسلمانان او را برترین انسان و بهترین الگو برای زندگی می‌دانند. به اعتقاد بسیاری از مسلمانان حضرت محمد دارای مقام عصمت و علم غیب بوده است.

او که از نژاد عرب و از قبیله قریش ساکن در شهر مکه در شبه جزیره عربستان بود در سال ۵۷۰م در مکه به دنیا آمد. در اوان کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستی پدربزرگش عبدالمطلب و پس از چندی عمویش ابوطالب بزرگ شد.

در طول زندگی خود هیچ‌گاه پیرو آیین بت‌پرستی رایج در مکه نبود. مردم مکه او را با صفت امین می‌شناختند. خداوند در چهل سالگی او را به پیامبری مبعوث کرد. اولین پیغام خداوند توسط جبرئیل در غار حرا در مکه وقتی که او چهل ساله بود بر وی نازل گشت.

کتاب آسمانی اسلام

کتاب مقدس و آسمانی مسلمانان قرآن است و منبع اصلی باورها و اعمال دینی ایشان به شمار می‌رود. بر اساس باورهای اسلامی متن قرآن وحی الهی است و از سوی خداوند توسط فرشته وحی (جبرئیل) بر پیامبر نازل شده است. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچ‌گونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تا کنون بدون تحریف باقی مانده است.(نک: عدم تحریف قرآن)

قرآن کتابی است که در ۱۱۴ سوره دسته‌بندی شده است. هر سوره شامل تعدادی آیه است.

منابع شناخت اسلام

قرآن،سنت پیامبر اسلام(ص) و امامان شیعه و نیز گفتار و رفتار اصحاب پیامبر جزو منابعی است که مسلمانان برای شناخت باورها، وظایف عملی، تاریخ اسلام و آشنایی با سرگذشت بزرگان دین به آن مراجعه می‌کنند. این سنت در قالب کتاب‌های حدیث و سیره از نسل‌های گذشته به آینده رسیده است.

سنت امامان شیعه فقط برای شیعیان معیار شناخت و عمل است. تکیه بر سیره صحابه نیز از مختصات اهل سنت است. شیعیان رفتار صحابه را قابل نقد می‌دانند.

مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی برای شیعیان چهار کتاب است: الکافی نوشته کلینی، تهذیب الاحکام و الاستبصار نوشته شیخ طوسی، من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق.

مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی برای اهل سنت که به صحاح سته (کتاب‌های صحیح ششگانه) معروف هستند عبارت‌اند از: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن نسائی، سنن ابن ماجه، سنن ابی داود و صحیح ترمذی.

آموزه‌های اصلی

مجموعه تعلیمات اسلام در یک دسته‌بندی به سه بخش اعتقادات، اخلاقیات و احکام عملی تقسیم می‌گردد:

1. اعتقادات: به مجموعه باورهایی گفته می‌شود که در واقع بیانگر نگاه اسلام به جهان، انسان، طبیعت و رابطه آن‌ها با خداوند است.
2. اخلاقیات: یعنی خصلتهایی که هر مسلمان باید خود را به آنها بیاراید و خویشتن را از اضداد آنها دور نگه دارد.
3. احکام: یعنی دستورهایی که به فعالیتهای خارجی و عینی انسان، اعم از معاش و معاد و امور فردی و اجتماعی وی مربوط است.

اصول اعتقادی

مجموعه اعتقادات اسلامی در سه اصل کلی توحید، نبوت و معاد دسته‌بندی می‌شوند که به آنها اصول عقاید گفته می‌شود. یعنی چیزهایی که هر مسلمان باید بدانها معتقد باشد. سایر باورهای اسلامی ریشه در این سه اعتقاد اصلی دارند. هر یک از این اعتقادات موجب تمایز مسلمانان از سایر ادیان می‌شوند. در مذهب شیعه، امامت نیز جزو اصول اعتقادی محسوب می‌شود.

باورهای اسلامی در واقع معرفی جهان‌بینی اسلام است.

توحید

در جهان‌بینی اسلامی مهم‌ترین اعتقاد، توحید یعنی باور به خدای واحد و متشخص است. در اعتقادات اسلامی خدا خالق همه هستی و پروردگار آن است. باور به یگانگی خدا در سه شاخه توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی قابل تقسیم‌بندی است. این سه قسم در واقع توحید نظری‌اند و فقط در عرصه باور و اعتقاد هر فرد مسلمان حضور دارند.

توحید عملی نتیجه توحید نظری است و در شاخه‌هایی مثل توحید در عبادت، توحید در اطاعت، توحید در تشریع(قانونگذاری) و توحید در حاکمیت بروز می‌کند.

نبوت

مسلمانان معتقدند خدا برای هدایت نوع بشر، افرادی را برگزیده و به عنوان پیامبر به سوی انسان‌ها فرستاده است. این افراد در ادبیات اسلامی نبی و رسول نامیده می‌شوند. تعداد پیامبران الهی یکصد و بیست و چهار هزار نفر است که پنج نفر از آنان اولوالعزم بوده و وظایفی خاص به عهده داشته‌اند. این پیامبران آیین‌ها و کتاب‌هایی را آورده‌اند. در قرآن که آخرین کتاب آسمانی است، به نام بیست و شش نفر از این پیامبران و کتاب‌های برخی از آنان اشاره شده است.

آخرین پیامبر الهی حضرت محمد(ص) است که دین اسلام را آورده و بعد از او پیامبری نخواهد آمد.(نک: خاتمیت)

امامت

امامت به معنای ریاست و سرپرستی امور دینی و دنیایی مردم به جانشینی از پیامبر اسلام(ص) است. در این باره دو نگاه اصلی در بین مسلمانان وجود دارد:

۱. شیعه معتقد است پیامبر اسلام به دستور خداوند جانشین خود را مشخص کرده و مردم باید از او اطاعت کنند. این جانشین امام علی بن ابی‌طالب(ع) است و بعد از او نیز امام حسن(ع) و امام حسین(ع) عهده‌دار منصب امامت بوده‌اند. شیعیان اثناعشری معتقدند که بعد از امام حسین(ع) نُه تن از نسل او از جانب خداوند به مقام امامت رسیده‌اند. امام دوازدهم امام مهدی(عج) است که از نظرها غایب است و برای اقامه عدل در جهان ظهور خواهد کرد. برخی از فرقه‌های دیگر شیعه مانند زیدیه و اسماعیلیه و چند فرقه دیگر، درباره امامان بعد از امام حسین(ع)، نظر دیگری دارند.

۲. اهل سنت معتقدند پیامبر اسلام(ص) برای بعد از خود جانشینی مشخص نکرده است و مردم پس از رحلت ایشان ابوبکر فرزند ابی‌قحافه را انتخاب و با او بیعت کردند و پس از او نیز عمر بن خطاب و عثمان بن عفان را خلیفه دوم و سوم، و علی بن ابی طالب(ع) را چهارمین خلیفه می‌دانند.

معاد

اعتقاد به زنده‌شدن مردگان و زندگی پس از مرگ جزو اصول باورهای ادیان و به ویژه اسلام است. باور به معاد شامل باور به وقوع حوادثی در هنگام مرگ و بعد از آن در دوران برزخ و نیز حوادث و موقعیت‌های بعد از زنده شدن مردگان در روز قیامت است. مفاهیمی مثل حشر، میزان، تطائر کتب، صراط و... جزو اموری هستند که مورد اعتقاد مسلمانان هستند.

سایر باورها

اعتقاد به وجود فرشتگان، قضا و قدر، عالم برزخ، عالم ذر، خلقت حضرت آدم از خاک و ادامه نسل انسان از حضرت آدم و حوا، نیز جزو اعتقادات همه یا اکثر مسلمانان به شمار می‌رود.

وظایف عملی

بخش مهمی از تعالیم دین اسلام ناظر به اعمال هر فرد مسلمان است. این وظایف که احکام عملی نیز نامیده می‌شوند در دانشی به نام فقه تدوین شده‌اند. منبع اصلی شناخت این وظایف قرآن و سنت (گفتار و رفتار معصومان) است.

به طور کلی می‌توان وظایف عملی هر فرد مسلمان را در سه حوزه عبادات، اخلاق و احکام مدنی و اجتماعی (معاملات) دسته‌بندی کرد.

عبادات

عبادت عملی است که در اسلام فقط باید به انگیزه اطاعت از دستور خداوند انجام شود. اعمال عبادی یا واجب‌اند یا مستحب. مهم‌ترین عمل عبادی واجب در اسلام نمازهای (صَلات) روزانه است. برخی از مهم‌ترین عبادت‌های واجب عبارتند از: روزه (صَوم) در ماه رمضان، زَکات، خُمس، زیارت خانه کعبه (حج)، جهاد.

اخلاق

در متون اصلی اسلام (قرآن و سنت معصومان) آموزه‌های فراوانی برای رفتارهای اخلاقی وجود دارد. معرفی اخلاق پسندیده و ناپسند و راههای عملی رسیدن به کمالات اخلاقی، توصیه به رعایت حقوق دیگران و دستوراتی برای تنظیم روابط اجتماعی و خانوادگی جزو تعالیم اخلاقی اسلام است.

وظایف مدنی و اجتماعی

در اسلام برای بسیاری از امور زندگی روزمره دستورات شرعی وجود دارد. اموری مثل ازدواج، طلاق، خرید و فروش، اجاره، رهن، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های حلال و حرام، شکار، امور جنائی، قضاوت،... هر یک احکامی دارند. این احکام در علم فقه با عنوان احکام معاملات مورد بحث قرار می‌گیرند.

انشعاب‌ها

امروزه مسلمانان در قالب دو مذهب بزرگ شیعه و اهل سنت دسته‌بندی می‌شوند. هر یک از این دو مذهب نیز دارای فرقه‌های متعددی هستند. مهم‌ترین اختلاف بین شیعه و اهل سنت، مسئله امامت یا جانشینی پیامبر است. این اختلاف از روزهای نخستین بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) در بین برخی از اصحاب نمایان شد.

تمایزات این دو مذهب در امامت خلاصه نمی‌شود و این دو مذهب از نظر اعتقادی و احکام عملی نیز با هم تفاوت‌هایی دارند. تفاوت نگاه درباره اصحاب پیامبر، عصمت انبیاء، جبر و اختیار، برخی از احکام وضو و نماز و حج، تفاوت عقیده درباره ازدواج موقت نیز از موارداختلافی بین این دو مذهب است.

شیعه

شیعه به عنوان یکی از دو مذهب اصلی اسلام خود به فرقه‌های متعددی منشعب شده است. وجه مشترک همه این فرقه‌ها اعتقاد به امامت امام علی(ع) و دو فرزندش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بعد از پیامبر است.

شیعیان در اکثر کشورهای اسلامی حضور دارند ولی بیشترین جمعیت شیعه در کشورهای ایران، عراق، آذربایجان، پاکستان و لبنان ساکن هستند.

اهل سنت

اهل سنت از نظر جمعیت از شیعیان بیشترند. پیروان این مذهب نیز به فرقه‌های متعددی منشعب شده‌اند. این انشعاب‌ها دو محور اعتقادی و فقهی دارد. تفاوت نگرش در اعتقادات باعث ایجاد سه گرایش معتزله، اشعری و ماتریدی شده است. تفاوت در فهم احکام فقهی و فروع دین نیز منتهی به ایجاد چهار مذهب فقهی حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی شده است.